A Boholano’s View by Jose “Pepe” Abueva
The Bohol Chronicle
July 28, 2013
Angayan nga “RIZAL” na ang mahimong ngalan sa atong Nasud ug Republika, Dili na “Filipinas”, “Pilipinas,” o “The Philippines.”
Mga Kadugong Bisaya. Gibag-o na sa Komisyon ng Wikang Pambansa ang ngalan sa atong nasud: “Filipinas,” dili na kono “Pilipinas,” o “The Philippines.”
Apan gusto natong ilisan kini sa “RIZAL.” Ngano man?
Nahibaloan man nato nga ang mga Katsila ang nagbunyag sa atong mga isla sa ngalang “Filipinas,” alang kang Hari Felipe II sa España.
Wala pay ngalan ang tanang kaniadtong mga lumolupyo sa atong mga kapupud-an. Kay wa pa man kita mahimong usa ka katawhan o nasud. Kadaghanan kanila nasakop sa mga gagmayng katilingban o lugar nga tingali gitawag sumala sa ilahang mga pinulongan o dapit (Sugbu-anon? Bol-anon? o Ilokos, Bisaya), o balangay.
Gawas sa mga Moros nga niadto pa dinha nay sultanato o estado (Sulu, Maguindanao). Apan ang mga karaang Intsik dinha na tingali’y ngalan nga gigamit mahitungod sa atong lugar ug mga tawo.
Ang atong pagkasakop sa España ug mga Katsila (1565-1898) ang nag porma sa atong mga katigulangan nga mga sakop sa Filipinas, nga usa ka kolonya sa España, ug sakop usab sa pagtuong Kristiano ug Katoliko Romano.
Gani ang unang mga “Filipino” mao ang mga Katsila nga dinhi natao sa atong yuta nga ginganlan o gitawag nila og Filipinas. Ang atong mga katigulangan unang gitawag sa mga Katsila ug Indio, sama sa mga Indio ug mga Indians sa Amihang Amerika ug Habagatang Amerika.
Tungod sa ilahang kumon o sagad nga mga gibati, gisimba, gi-antos ug gipangaliya ubos sa mga panamastamas sa mga Katsilang gobernador ug mga kaparian, namatngon ang atong mga katigulangan nga sila sa kadugayan nahimong usa ka katawhan o tibuok nga nasud.
Si Jose Rizal ang nahimong “Amahan sa atong Nasud”, “Father of the Filipino Nation,” tungod sa iyang labihang panglimbasug nga ang tanang katawhan sa atong kapupud-an o yutang natawhan managhiusa supak sa mga abuso o panamastamas sa mga Katsila. Tungod sa iyang mga maayong gisulat ug gibuhat nga nakapukaw sa atong mga katigulangan, gipatay siya sa mga Kastila niadtong Desyembre 30, 1896.
Tungod ni Rizal gihimo ni Andres Bonifacio ug iyang mga kauban ang Katipunan, ug gisugdan nila ang Rebolusyong Pilipinhon. Mao nga si Jose Rizal ang atong labing dako, bantugan, ug nailhang nasudnong martir ug bayani.
Sila si Jose Rizal, Marcelo del Pilar ug ang ilang mga kauban sa “Propaganda Movement,” unya ang mga rebolusyonario nga si Andres Bonifacio, Emilio Aguinaldo, Apolinario Mabini, Emilio Jacinto, ug ubanpa ang nagpadayon sa pagtukod sa nasodnong Pilipinhon nga lahi, batok ug gawas sa mga Katsila.
Ang unang Republika de Filipinas (1898-1899) maoy giila sa mga Pilipinhon (gawas sa mga Moros) nga kasaysayang sinugdan sa atong panaghiusa nga usa ka nasud ug katawhan nga lahi sa tanang kanasuran ug mga katawhan.
Ato sab nga hinumduman nga dinahay Visayan Federal Republic sa Iloilo ug Republica de Zamboanga niining panahona. Wala ilha sa mga Ilonggo ug mga Chavacano ang Republika ni Aguinaldo sa 1899. Ug kining Republika wala sab ilha sa binsa unsang estado sa kalibutan. De facto kini, dili de jure. Gawas pa gibaligya na sa España ang Filipinas sa U.S.A. sa Disyembre 10, 1898.
Dili kita angay malipay o mapasigarbohon sa ngalan nga Filipinas ug Filipino. Kay kini gumikan ni Hari Felipe sa España sa panahon sa imperyalismo ug kolonyalismo.
Angayan nga ang mga Bisaya magsugod og usa ka kusog o panaghiusa nga usbon o ilisan nato ang ngalan sa atong nasud. Atong paninguhaon nga ilisan ang ngalang “Filipinas” ug “Philippines” (Americano kini sa “Filipinas”).
RIZAL ANG LABING ANGAYAN NGA NGALAN SA ATONG NASUD UG REPUBLIKA!
Taugon na kita ug mga RIZALINO, dili na “Filipino” o “Pilipino.” Nganong dili man?
Apan ang panahon sa sultanato sa mga Moros ug mga panahon sa pagkasakop nato sa mga Katsila (1565-1898), mga Amerikano (1898-1946), ug mga Hapon (1942-1945) magpabilin sa atong sugilanon o kasaysayang nasudnon, ug sa atong kultura ug kinaiya.
Maayo man gani nga makat-on ang atong mga batan-on sa Kinatsila, kay kini ikaduha sa English sa tanang mga internasyonal nga mga lingua franca o pinulungan. Sama sa atong paggamit, pagkat-on, ug pagpalambo sa atong lainlaing mga pinulongan ug kultura.
*****
*Nota. Akong unang gisulat kining mga Binisayang mga pulong niadto pang Octobre 17, 2008.
Rizal’s role and legacy in building the Filipino Nation and State. By his life, ideas, and martyrdom, Rizal inspired the Filipino revolution against Spain. His continuing relevance reflects and projects the best that our nation may yet become in the future. His continuing, nay increasing, relevance is his unfulfilled moral vision of our nation: the idea of creating “a community in which all members were bound together by moral imperatives” of equality, justice and human rights; “his moral critique of both the national bourgeoisie and their handiwork, the nation-state….” [A Nation Aborted: American Hegemony, and Philippine Nationalism by Floro C. Quiboyen, Ateneo de Manila University. 2008]
Neither our national development under the Americans, nor that from 1946 to 1972, and since 1986, has fulfilled Rizal’s and Bonifacio’s moral vision of our nation. Our political oligarchy and family dynasties and their political system of patronage, pork barrel, and corruption in our presidential government and centralized unitary state have blocked our progress toward the 1987 constitutional vision of building “a just and humane society…and a democracy under the rule of law and a regime of truth, justice, freedom, love, equality, and peace” that reflects Rizal’s own moral vision.
Rizal continually reminds us of “the road to our national redemption—a robust and democratic civil society.” [Quiboyen, p. 389]
Kaninyo mapasalamaton, Ang inyong ubos nga Igsoon
Jose “Pepe” V. Abueva, Ph.D.
President, Kalayaan College, ug niadto Presidente sa University of the Philippines (1987-1993)
Kalayaan College, 22 Manga Road, corner Aurora Blvd., New Manila, Quezon City Telefax (632) 723-0876
Comments are welcome at pepevabueva@gmail.com . Also see my blog https://joseabueva.wordpress.com
Jose V. Abueva 